U svijetu se na današnji dan obilježava Globalni dan podizanja svijesti o pristupačnosti, a Crna Gora ni dalje, nije zemlja koja se može pohvaliti da ima pristupačno okruženje, informacije, komunikacije i tehnologije, pristupačne usluge i servise, ali ni javni saobraćaj. Tema Globalnog dana podizanja svijesti o pristupačnosti (koji se obilježava svakog trećeg četvrtka u maju) jeste usredsređena na digitalni pristup jer se digitalna tehnologija transformiše iz dana u dan, pa samim tim postaje pristupačnija osobama s invaliditetom. Svrha Globalnog dana o pristupačnosti ima za cilj da promoviše značaj korišćenja digitalnih tehnologija od strane osoba s invaliditetom, kao i podršku ljudima prilikom stvaranja tehnoloških proizvoda.
Upotreba digitalne tehnologije u naglom je porastu od prošle godine, zbog situacije izazvane pojavom COVID-19, kako među đacima i studentima, tako i među starijom populacijom. Iza nas je period u kome su se informacije najviše mogle dobiti putem sajtova, portala i platformi; onlajn nastava za đake i učenike i studente nailazila je na mnogobrojne prepreke, počev od nepostojanja uređaja preko kojih nastava može da se prati, pa sve do onih da sadržaj koji je potrebno pratiti i metode izvođenja tog sadržaja nijesu pristupačne svima, i nijesu prilagođene osobama s različitim vrstama invalidnosti. Ovaj vid komunikacije je isključivao veliki broj osoba s invaliditetom, pa je ovo i dobra prilika da se skrene pažnja nadležnim institucijama da osobama s invaliditetom omoguće dostupnost i nabavku najsavremenije opreme, uključujući ICT i prilagođavanje programa koji se koriste u svrhu obrazovanja, usavršavanja i zdravlja, po pristupačnim cijenama i na njihov zahtjev u skladu s Konvencijom UN o pravima osoba s invaliditetom. Ukoliko govorimo o pristupačnosti web sajtova organa u javnoj upotrebi, ona je regulisana Zakonom o elektronskoj upravi, a najnoviji sajt Vlade treba da predstavlja primjer rješenja kako svi sajtovi, bilo javnih organa ili pružalaca usluga u najširem smislu, trebaju ispoštovati standarde pristupačnosti.
Vlasti trebaju prepoznati opšti značaj pristupačnosti, kako bi se omogućilo osobama s invaliditetom uživanje ovog prava bez ikakvih prepreka. U skladu s članom 9 Konvencije UN o pravima osoba s invaliditetom definisana je pristupačnost na način da se države potpisnice obavezuju da „osiguraju pristup izgrađenom okruženju, prevozu, informacijama i komunikacijama, uključujući informacione i komunikacione tehnologije i sisteme, kao i drugim uslugama i objektima namijenjenim javnosti, kako u urbanim tako i u ruralnim sredinama“. Ove mjere treba da uključuju identifikaciju i uklanjanje prepreka i barijera, i između ostalog, će se primjenjivati na: zgrade, puteve, prevoz i druge unutrašnje i spoljne objekte i postrojenja, uključujući škole, stambene objekte, medicinska zdanja i radna mjesta.
Cilj pristupačnosti je da se osobama s invaliditetom omogući da samostalno žive i u potpunosti učestvuju u svim aspektima života, na osnovu jednakosti sa drugima. Otuda, pored pristupačnosti kao opšteg, univerzalnog, prava Konvencija propisuje i razumne adaptacije kao pravo pojedinaca s invaliditetom, u konkretnim situacijama, i to kada opšti standardi ne mogu zadovoljiti specifične zahtjeve individua, ukoliko takve adaptacije ne bi predstavljale nesrazmjeran teret za onog ko treba da ih omogući. Iako su i razumne adaptacije propisane a njihovo neobezbjeđivanje se tretira aktom diskriminacije vlasti u Crnoj Gori, ali i oni koji su dužni da ih primijene ovaj pojam ni dalje ne razumiju, a kamoli da ga primjenjuju, često ga pritom prevodeći kao razumni smještaj (reasonable accommodations) i podvodeći isključivo pod ekonomskom komponentom cijene, odnosno isplativnosti što „nesrazmjeran teret“ isključivo nije.
Opštim komentarom Komiteta UN br. 2 o pravu na pristupačnost navodi se da „bez pristupa fizičkom okruženju, prevozu, informacijama i komunikacijama, uključujući informacione i komunikacione tehnologije i sisteme, kao i drugim objektima i uslugama otvorenim ili obezbijeđenim za javnost, osobe s invaliditetom ne bi imale jednake mogućnosti učešća u društvu u kojem žive“. Takođe se navodi da su vlasti dužne da obezbijede pristupačnost kao ex ante dužnost (dužnost koja prethodi), što znači i prije dobijanja pojedinačnog zahtjeva od strane OSI da pristupi i koristi neki prostor ili uslugu. Na osnovu svega navedenog, jasno je zašto je pristupačnost i načelo i pravo. Pristupačnost treba posmatrati ne samo u kontekstu jednakosti i nediskriminacije, nego i kao način ulaganja u društvo i kao sastavni dio agende za održivi razvoj. Osobe s invaliditetom treba da imaju jednak pristup svim dobrima, proizvodima i uslugama otvorenim ili namijenjenim za javnost na način koji će osigurati ravnopravno i efikasno korišćenje i poštovati njihovo dostojanstvo.
Pojava COVID-19 je najviše uticala na zdravstvene usluge u Crnoj Gori i njihovom pristupu za osobe s invaliditetom jer je epidemija izazvala prekid i mnogih do tada redovnih usluga. Upotreba zaštitne opreme nije praktična svima, i izuzetno je ograničavajuća za neke kategorije OSI zbog vrste oštećenja, dok odlazak u zdravstvene ustanove zavisi od toga da li je riječ o pristupačnim, ili u većini slučajeva nepristupačnim objektima. Sada, kad je na nivou države krenuo proces imunizacije stanovništva, neophodno je obezbijediti dostojanstvene uslove vakcinacije za sve osobe s invaliditetom koje žele da budu vakcinisane, ali i izbor vakcine koje su u ponudi i svim drugim građanima (što u slučaju patronažne usluge nije moguće), a da prepreke u vidu nepristupačnosti objekata u kojima se vrši vakcinacija i informacije o imunizaciji budu otklonjene sistemski i sistematski.
Na primjeru zdravstvene zaštite, kao aktuelnog pitanja i izazova, jasno je koliki je značaj pristupačnosti, te da situacija u Crnoj Gori i dalje zabrinjava posebno imajući u vidu da je oblast pristupačnosti regulisana Zakonom o uređenju prostora i izgradnja objekata, koji je još 2008. definisao obavezu i standarde pristupačnosti, kako za sve do tada sagrađene, tako i za novosagrađene objekte. Konvencija o pravima osoba s invaliditetom definiše pristupačnost kao jedan od osnovnih principa, pa je potrebno, ali i neophodno da se i u Crnoj Gori promjene dešavaju u tom smjeru.
Imajući u vidu da je ovogodišnja tema obilježavanja 5. maja, Evropskog dana samostalnog života Mobilnost želimo ukazati i na važnost pristupačnosti saobraćaja. Potrebno je da prilaz, pristup i unutrašnjost objekata i prostora u službi saobraćaja, kao i saobraćajna sredstva budu pristupačni i lako upotrebljivi, što u velikoj mjeri nije slučaj u Crnoj Gori. Pravilnik o bližim uslovima i načinu prilagođavanja objekata za pristup i kretanje lica smanjenje pokretljivosti i lica sa invaliditetom propisuje obavezne elemente pristupačnosti, i to: elemente pristupačnosti za savladavanje visinskih razlika, elemente pristupačnosti samostalnog života i elemente pristupačnosti javnog saobraćaja.
Upotreba novih tehnologija za sve može imati velike benefite, pa je potrebno iste koristiti i činiti dostupnim širim kategorijama ljudi. Pojava COVID-19 i značaj digitalnih tehnologija i sredstava koji je s njima rastao treba da nam bude samo opomena da je neke stvari neophodno sistemski riješiti, da se do maksimuma iskorijeni diskrimacija u oblastima koje su od vitalnog značaja.
Autor: Iva Mijović